اوّلین و مهم‌ترین مسؤولیّت بشر در برابر خداوند متعال است مسؤولیّت به معنای ضمانت و تعهد است. مسؤولیّت چیزی با کسی بودن، یعنی به گردن او، در عهده او، در ضمان و پایبندی او بودن است.بنابر این هر گاه انسان متعهد به انجام کاری می‌شود در حقیقت مسؤولیّت انجام آن کار را پذیرفته است . هر فردی از منظرهای مختلف تکالیفی بر دوش خود دارد و یا به تعبیر دیگر مسئولیتی بر عهده او است. از آن‌جا که انسان در ارتباط با سطوح مختلف از جمله ارتباط با خالق خویش، ارتباطات اجتماعی و ارتباط محیط زیستی است، نوع مسئولیتش نیز متفاوت است. برای روشن شدن ابعاد کامل بحث سطوح مختلف مسؤولیّت‌پذیری انسان را بیان می‌کنیم. مسؤولیت انسان در برابر خالق : انسان موجودی است که خداوند متعال از میان موجودات دیگر او را برگزید و به وی امانتی داد که دیگر موجودات فاقد آن بودند. خداوند متعال برای به کمال رساندن انسان یکسری تکالیف و وظایفی را نیز توسط پیامبران ابلاغ نمود. از جمله این تکالیف ستایش و عبادت او است. مهم‌ترین وظیفه بشر عبادت خداوند متعال است . پس اوّلین و مهم‌ترین مسؤولیّت بشر در برابر خداوند متعال است و روز محشر از انجام تکالیف او سؤال خواهد کرد. بنابراین اگر انسان در مقابل این نعمت ارزش‌مند که خداوند برای هدایتش به او ارزانی داشته، احساس مسؤولیّت نکند پر واضح است حیاتی پوچ و بی‌هدف خواهد داشت و هرگز به مقام والای انسانیّت نائل نمی‌شود و این‌جا است که ضرورت مسؤولیّت‌پذیری در برابر خداوند متعال مشخّص می‌شود . مسئولیت انسان در برابر خویش: همه موجودات جهان به سوی کمالی که برایشان در نظر گرفته شده است، در حرکتند و همه شرایط و امکانات لازم برای رسیدن به کمال، از سوی خالق دانا برایشان پیش بینی شده و در اختیارشان قرار گرفته است. امّا همه آنها جز انسان، نه علم به هدف دارند و نه راه را خود انتخاب کرده‌اند، بلکه این خداوند حکیم است که جهان هستی را این‌گونه تنظیم کرده است که هر موجودی به سوی غایت نهایی خود رهسپار باشد و چاره‌ای جز این ندارد. هر موجودی مسیر کمال و تکامل خاص خودش را می‌پیماید و انسان در این باره آزاد و مختار است. خداوند برای انسان، کمال قرب و منزلت را قائل شده؛ زیرا از او خواسته است که مانند موجودی رها و بی تکلیف، در پی کارهای بیهوده نباشد. در خود احساس مسؤولیّت را پرورش دهد و همواره خود را مسؤول بداند. در نتیجه، هرگز خود را به بهایی کمتر از لقای پروردگار و یا بهشت ابدی نفروشد که در غیر این صورت، به‌یقین از زیان کاران خواهد بود . مسؤولیّت در برابر خانواده: هر فردی نسبت به پدر و مادری که او را متولد کرده و رشد داده‌اند مسؤول است. او باید به آنها احترام گذارد و نسبت به کسب رضایت ایشان بکوشد. اگر چنین فردی ازدواج کرد نسبت به همسر و فرزندان به لحاظ تأمین معاش و یا تکالیف دیگر مسؤول است. اگر افراد نسبت به خانواده خویش بی‌‌مسؤولیّت باشند زمانی نخواهد پایید که نظام خانواده سست شده و نسل بشر به انقراض خواهد گرایید. مسؤولیّت انسان در برابر جامعه: انسان موجودی اجتماعی است. او به تنهایی توانایی برطرف کردن نیازهای خود را ندارد. او هم در تأمین نیازهای مادی، مانند: خوراک، پوشاک، مسکن و غیره نیازمند همکاری با دیگران است و هم در تأمین نیازهای معنوی، مانند: دوستی و مهرورزی و مانند آنها به فردی احتیاج دارد که او را دوست بدارد و او نیز آن را دوست داشته باشد. بنابراین، انسان ناگزیر از حیات اجتماعی است و بسیاری از موهبت‌های زندگی خویش را مدیون جامعه می‌داند و او همواره از دیگران خیر و برکت دریافت می‌دارد. در سایه تعامل با اجتماع از غم و نگرانی آزاردهنده تنهایی رها می‌شود، بر لبانش گل لبخند می‌شکفد و بر علم و تجربه و آگاهی های او افزوده می‌شود. و این گونه است که دست لطف و مهر خداوند را احساس می‌کند، چنان‌که رسول گرامی اسلام - صلی الله علیه و آله - می‌فرماید: «دست خداوند به همراه جماعت است» آثار سودمندی که به برکت ارتباط با جامعه و اجتماع نصیب انسان می‌شود، بی شک سبب ایجاد حس مسؤولیّت آدمی در برابر آنان خواهد شد و در این رهگذر، کمترین وظیفه او، بازداشتن خویش از آزار رساندن به دیگران است. مسئولیت انسان در برابر محیط زیست: منابع طبیعی، ثروتی است که طبیعت برای استفاده انسان‌ها فراهم ساخته است و عامل انسانی، در پدید آمدن آن نقشی ندارد. ازبین بردن منابع طبیعی و آلوده ساختن محیط زیست، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات عصر حاضر است که زندگی بشر را به خطر می‌اندازد. به عقیده دانشمندان، بیشتر نابسامانی‌های طبیعی، مانند: سیل‌ها، پیشروی آب دریاها، کاهش سفره‌های زیرزمینی و آسیب‌پذیری لایه اوزن، به علت نابودی و آلوده‌سازی محیط زیست است. از نگاه آموزه‌های دینی، محافظت از منابع طبیعی و محیط زیست، از مهمّ‌ترین مسائل اخلاقی ـ اقتصادی به شمار می‌رود. روان شناسان راهکارهايی را جهت افزايش مسؤوليّت پذيری ارائه کرده اند،که در ادامه به ذکر آنها می‌پردازيم. 1 - از اشتباه کردن نهراسيد به خاطر داشته باشيد که احساس مسؤوليّت هنگامی در افراد بوجود می‌آيد که به آنها مسؤوليّت داده شود . در عين حال فرد بايد در مورد اثربخشی پاسخ‌هايش، بازخورد دريافت کند و در مورد راه‌های گوناگونی که در ساير موقعيت‌ها مناسب هستند، اطلاعاتی داشته باشد. اگر از اشتباهات خويش درس بگيريد، عملکرد بهتری در آنچه انجام می‌دهيد، به دست خواهيد آورد. امّا چنانچه نتوانيد ياد بگيريد که چرا کارتان اشتباه بوده است و يا به جای آن می‌توانستيد چه کار ديگری انجام دهيد، هرگز در کارتان پيشرفت نخواهيد کرد. بدين منظور هرگاه در کاری شکست خورديد، از خودتان اين سوالات را بپرسيد: چه رفتارهای اشتباهی را مرتکب شده‌ام؟ چه درس‌ها يا آگاهی‌هايی از اشتباهاتم بدست آورده‌ام؟ سپس سعی کنيد با پاسخ دادن به اين سوالات بينش کامل و دقيقی نسبت به کار خود به دست آوريد تا در کوشش بعدی موفق شويد. ٢ - به خاطر داشته باشيد که مسؤول بودن به معنی پيروی کورکورانه از ديگران نيست. توانايی اخذ تصميم‌های درست، عامل عمدۀ تکامل حس قدرت يا کنترل نمودن شرايط زندگی خويش است. نتايج پژوهش‌های متعدد حاکی از آن است که بين مسؤوليّت‌پذيری و تصميم‌گيری رابطه تنگاتنگی وجود دارد. شک نيست که مردد و بی‌تصميم بودن يک راه بی‌مسؤوليّت بودن است. با خود بينديشيد که در اتخاذ چه تصميماتی دچار ترديد می‌شويد. پس پی بردن به اين موضوع، از گام‌های متوالی مهارت حل مسئله بهره گيريد. از آنجايی که در يکی از شماره‌های پيشين، اين مهارت را به تفصيل شرح داده ايم، به بيان مختصر آن بسنده می‌کنيم. اين مراحل به اختصار عبارتند از: 1- مشخص کردن مسئله که نياز به تصميم گيری دارد. 2- .جستجوی راه حل های مختلف. 3- ارزيابی راه حل ها و انتخاب بهترين آن‌ها. 4- عملی کردن راه‌حل‌ها. 3 - از برنامه‌‍‌ريزی غافل نشويد. برنامه‌ريزی و تهيۀ فهرستی از کارها، اهداف و وظايفتان به شما کمک می‌کند تا به اندازۀ توانتان تلاش کنيد و انتظارات غير واقع‌بينانه‌ای از خودتان نداشته باشيد. بعلاوه مکتوب کردن اهدافتان سبب می‌شود که آنها را جدی تر بگيريد و برای نيل به آنها بيشتر تلاش کنيد. به خاطر داشته باشيد که رسيدن به اهداف بزرگ تنها از طريق برداشتن گام‌های کوچک و متوالی ميسر است.هدفتان را به اهداف جزئی تر تقسيم کرده و پس از طی هر قدم به به عبور از مرحلۀ بعد بينديشيد. 4 - تلاش کنيد که احساس قدرت را در خود افزايش دهيد. افراد برای برخورداری از عزت نفس زياد (يکی از ويژگی های مرتبط با مسؤوليّت پذيری)، به حس قدرت نياز دارند. داشتن احساس قدرت به معنی آن است که فرد دارای منابع، فرصت و قابليت تأثيرگذاری بر شرايط زندگی خويش است. فرد بايد فرصت داشته باشد که انتخاب کند و تصميم بگيرد، کفايت خويش را اعمال نمايد و وظايفی را که با توانايی‌های وی مطابقت دارد، به انجام برساند. بدين منظور لازم است تلاش ‌کنيد که فرصت‌هايی را برای ابراز کفايت خود بوجود آوريد و به محض اين‌که سطح کفايتتان بالا رفت، فرصت‌هايی جديدی به وجود آوريد تا بتوانيد آنچه را که آموخته‌ايد، تمرين کنيد. برای افزايش حس قدرت در خود لازم است هنگام رويارويی با مسائل مختلف به سه عامل توجه کنيد تا ميزان مسئوليت‌پذيری خود را افزايش دهيد. اين عوامل عبارتند از: الف- امکاناتی که در اختيار داريد ب– فرصت انجام کار مورد نظر ج– قابليت انجام آن کار 5 - ثبات قدم داشته باشد در روند افزايش مسؤوليّت پذيری خود و يا تقويت آن در ديگران با ثبات بودن و متعهد بودن دو شرط مهم و اساسی است. هر قدر در انجام کار جدّی‌تر باشيم و پايداری را در خود تقويت کنيم، احتمال دستيابی به اهدافمان بيشتر می‌شود. سعی کنيد مسئوليتی را که پذيرفته‌ايد ولو هر قدر کوچک به طور منظم انجام دهيد. مثلا اگر مسؤوليّت بيرون گذاشتن زباله به شما محوّل شده،سعی کنيد هميشه خودتان اين کار را انجام دهيد. انجام دادن گاه به گاه يک عمل باعث ايجاد خستگی و بی‌حوصلگی و در نتيجه ترک آن می‌شود 6 - برای برنامه‌ريزی به ديگران کمک کنيد هر سال حداقل به يک نفر کمک کنيد تا اهداف و برنامه‌هايش را مشخص کند. او را تشويق کنيد تا فهرستی از اهداف بلند‌مدت خود تهيه کرده و گام‌های لازم برای رسيدن به اين اهداف را يادداشت نمايد. هرچند وقت يک‌بار از او بخواهيد که يادداشت‌هايش را به شما نشان دهد و بگويد که چقدر به اهداف خود نزديک شده است. به خاطر گام‌هايی که برداشته وی را تشويق کرده و او را دربارۀ اشتباهاتش راهنمايی کنيد. 7 - سعی کنيد مطلبی کسل‌کننده اما مفيد را بياموزيد، اغلب مردم می‌دانند که بالاخره بايد کار خاصی را انجام دهند، امّا اين فرايند آنقدر به نظرشان خسته‌کننده می‌آيد که تا جايی که می‌توانند از انجام آن طفره می‌روند و به فعاليت‌های ديگری که برايشان لذّت‌بخش هستند می‌پردازند. کار مفيدی که شما می‌خواهيد انجام دهيد چيست؟ يادگيری لغات يک زبان بيگانه؟ يا آموختن شيوۀ حسابداری کامپيوتري؟ اطمينان حاصل کنيد که اين کار،کاری است که بايد در گذشته به انجام می‌رسيده، امّا تنها به دليل خسته‌کننده بودن تا به حال به تعويق افتاده است. پس از اين‌که موضوع مشخص شد، به کتابخانه برويد و کتابی در آن مورد به امانت بگيريد، سعی کنيد که کتاب را به طور کامل و با دقت بخوانيد. 8 - تعريف دقيقی از مسؤوليّت‌پذيری داشته باشيد. مسؤوليّت‌پذيری يعنی قابليت پذيرش، پاسخگويی و به عهده گرفتن کاری که از کسی درخواست می‌شود و شخص حق دارد که آن را بپذيرد يا رد کند.وقتی فردی می‌خواهد مسؤوليّت را بپذيرد، بايد برای او کاملا مشخص شود که موضوع درخواست چيست و در برابر به عهده گرفتن آن چه چيزی به دست می‌آورد. در واقع مسؤوليّت انتخابی آگاهانه است، درست مثل قراردادی نانوشته که تمام اجزای آن برای فرد مشخص است. هنگامی که فردی احساس مسؤوليّت کند، ديگر لزومی ندارد که ديگران به او بگويند که در هر موقعيتی چگونه عمل نمايد. افراد در نتيجۀ توجه به مقررات، ارزيابی تجربه‌های خويشتن و رسيدن به نتيجه‌گيری‌های واقع‌گرايانه آن تجربه‌ها، الگوی رفتاری مناسبی را اختيار می‌کنند. گردآوری: بخش روانشناسی بیتوته